De Kleefse Tuinen

Graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679) creëerde bij Kleef een barok parklandschap dat in de 17e eeuw vrij uniek was. Zijn ideeën waren van grote invloed op de vormgeving van tuinen in heel Europa en dienden als voorbeeld voor onder andere het kasteelpark Sanssouci in Potsdam.

Nog altijd wordt de stad Kleef omgeven door lanen, parken en tuincomplexen. De nieuwe dierentuin met zijn amfitheater en het lange Prins Maurits-kanaal in het noordwesten zijn goed behouden gebleven. Bij het amfitheater staat een beeld van de godin Minerva. Boven het amfitheater is het patroon waarmee de zichtcorridors zijn vormgegeven nog duidelijk af te lezen. Deze corridors komen in een ster bijeen bij de Stern- en Kleverberg. Van hieruit is er verder uitzicht in de richting van de Schwanenburg in Kleef en tot aan kasteel Moyland. Het systeem van blikassen en zichtcorridors is indertijd door de natuurlijke integratie van de Klever Berg topografisch zeer afwisselingsrijk in het parkcomplex betrokken.

Het Prins Maurits-kanaal is een voortzetting van de grote as van het amfitheater en stuurt de blik over de Rijn naar de Eltenberg met de Romaanse kloosterkerk Hochelten als verder ‘point de vue’. Aan het uiteinde van het Prins Maurits-kanaal aan de Tiergartenstraße liggen twee vierkante eilandjes die worden omgeven door grachten.

Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679), de Brandenburgse stadhouder in het hertogdom Kleef (‘Kleve’ in het Duits), veranderde de residentiestad Kleef en het landschap rond Kleef in een barok parklandschap dat in de 17e eeuw zijn gelijke vrijwel niet kende.

Het patroon van lanen, parken en tuincomplexen rond de stad Kleef is nog altijd duidelijk te herkennen. De Neuer Tiergarten (nieuwe dierentuin) met zijn amfitheater en het 1.600 meter lange Prins Maurits-kanaal in het noordwesten van de stad zijn goed behouden gebleven.

Op basis van de plannen van Johan Maurits werden twee grote parken aangelegd, de Alter Tiergarten (oude dierentuin) en de Neuer Tiergarten (nieuwe dierentuin), beide met lanen en wijde zichtassen in een stervorm met parallelle assen. De Alter Tiergarten beslaat een stukje van de heuvels ten westen en zuiden van de Oude Rijn (Altrhein), evenals het lager gelegen land op de rechteroever.

In de directe omgeving van de stad Kleef werd een dicht netwerk van paden aangelegd. Vanuit de Sternberg, een kunstmatige heuvel in de Neuer Tiergarten, vertrekken twaalf lanen die veraf gelegen plaatsen en historische bouwwerken als de Eltenberg, St. Adelsgundis in Emmerich, Schloss Moyland, het bedevaartsoord Kranenburg, Nijmegen en Arnhem als ‘points de vue’ in het wijds opgezette ontwerp betrekken. In de stad Kleef liet Johan Maurits direct bij het Prinzenhof een lusthof aanleggen, evenals, als artistiek hoogtepunt van de Neuer Tiergarten, een amfitheater op de helling van de Springenberg en een kanaal, het Prins Maurits-kanaal (of Prinz-Moritz-Kanal in het Duits).

Een voormalige steengroeve met natuurlijke, ijzerhoudende minerale bronnen bood de natuurlijke setting voor het aanleggen van de Neuer Tiergarten onder de berg. Deze terrassentuin doet denken aan een theater uit de oudheid, met waterelementen.

Het Prins Maurits-kanaal is een voortzetting van de grote as van het amfitheater en stuurt de blik over de Rijn naar de Eltenberg met de Romaanse kloosterkerk Hochelten als verder, centraal ‘point de vue’. Volgens de oorspronkelijke plannen moest het kanaal het amfitheater met het oude rivierbed van de Rijn verbinden, maar in 1660 was slechts een 600 m lang gedeelte verwezenlijkt. Dit was echter voldoende om het Rijnplateau en de Eltenberg optisch overtuigend in het artistieke ‘amfitheaterpark’ te betrekken.

De belangrijkste inrichtingselementen van het amfitheater zijn de in de vorm van terrassen aangelegde vijvers, een monopteros (ronde tempel in Grieks-Romeinse stijl) en het beeld van de godin Minerva. Het uiteinde van het Prins Maurits-kanaal aan de Tiergartenstraße bestaat uit twee vierkante eilandjes die worden omgeven door grachten.

Het structuurpatroon van de zichtcorridors die vroeger in het bos waren aangebracht en deels weer zijn dichtgegroeid is boven het amfitheater nog altijd duidelijk zichtbaar. Deze corridors komen in een ster bij elkaar bij de Sternberg en de Kleverberg. Van hieruit kan de bezoeker genieten van het uitzicht richting de Schwanenburg in Kleef en op zonnige, heldere dagen kan men zelfs het kasteel Moyland aan de Nederrijn zien. Het stelsel van zichtlijnen in het bos ten zuiden van de Tiergartenstraße wordt in het noorden voortgezet door een geometrisch patroon van lanen. Dit ontwerp van blikassen werd verrijkt door de natuurlijke integratie van de Klever Berg, die voor sterke topografische variatie in het parkcomplex zorgt.

De voormalige stadhouder kon hoog in het amfitheater gezeten genieten van het uitzicht over het weidse Nederrijnlandschap en het Prins-Maurits-kanaal. De tuinen en parken waren echter ook opengesteld voor de burgers en gelden daarmee als het eerste openbare groen in Duitsland. De zeer gevarieerde parken zijn in de loop der eeuwen deels veranderd en bepaalde stukken zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog geheel verwoest. Eerder raakten de tuinen tijdens de Napoleontische Oorlogen al zwaar beschadigd. Maar er is veel behouden gebleven dat, met name in de vorm van het meervoudige assenstelsel, nog altijd het beeld van de regio rond Kleef bepaalt. Deze parken vormen een op zich staand voorbeeld van de landschapsarchitectuur in Duitsland.

In het jaar 1821, tijdens de Pruisische periode, werd het parkcomplex grondig veranderd. Maximilian Friedrich Weyhe, een tuinarchitect uit Düsseldorf die veel aanzien genoot in het Rijnland, kwam toen met een ontwerp om de parken in de stijl van een Engelse landschapstuin opnieuw vorm te geven. In plaats van de eerdere, sterk axiale opbouw gaf Weyhe de voorkeur aan een asymmetrisch, in zachtere vormen verlopend ontwerp van het terrein en een bijbehorende aanpassing van de vijvers. Wezenlijke elementen van het barokke concept bleven echter behouden.

Bij recente maatregelen voor de instandhouding en reconstructie van het park is in eerste instantie uitgegaan van het behoud van de oorspronkelijke structuren, maar is ook rekening gehouden met de ontwerpelementen uit de 19e eeuw. De vijvers kregen hun oorspronkelijke vorm terug en de voormalige watervallen, steunconstructies en wanden van natuursteen van de twee lager gelegen bassins werden hersteld. De twee eilanden in de rechthoekige vijver aan het begin van het Prins Maurits-kanaal zijn opnieuw vormgegeven en hebben nu vereenvoudigde, door buxusheggen gescheiden grasparterres. Het totale gebied dat beslagen wordt door deze parken vormt een essentieel bestanddeel van het uitgebreide historische parkland rond Kleef.

Opening Times:
The park is open all year round

Cultural Programme and Exhibitions:
Guided tours managed by town marketing: www.stadt-kleve.de

• Restaurant/Café: Nearby
• WC: At the wildlife park
• Parking: Available nearby
• Signs in park and on plants: No
• Benches in park: Yes
• Average Length of Stay: 1-3 hours
• General map and further information on the park: No

Accessibility:
The main paths are suitable for visitors with limited mobility